بلند ترین برج آجری جهان

برج گنبد کاووس یا میل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس دراستان گلستان ایران، بلندترین برج آجری دنیاست که در قرن چهارم هجری /یازدهم میلادی بنا شده است. این بنا، طبق کتیبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری شمسی در زمان سلطنت شمس المعالیقابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است.

شهر گنبد کاووس کنونیدر حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پایتخت پادشاهان آل زیار بوده است.این برج از زیباترین و باشکوه ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی در آن، دارای ساختاری متناسب،موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا میکند.
این بنای باشکوه بر روی تپه ای ساخته شده است که نزدیک 15متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبدتشکیل شده که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدین ترتیب، با احتسابارتفاع تپه، این برج حدود 70 متر از سطح زمین های اطراف مرتفع تر است کهاین موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است.
بدنه برج بر روی پایه ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به2 متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرورفته است. بدنه برج از خارج دارای 10 پره مثلثی شکل است (همانند ستاره دهپر) که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تازیر گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شدهکه در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها بهرنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است.
گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هیچ واسطه ای برروی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی بوده و برخلاف اکثر برج ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است.
شاید کمتر کسی از مردم ایران می دانند که این برج در یک نظرسنجی بین المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است. دلایل این انتخاب جالب است: این برجکه بیش از 50 متر ارتفاع دارد، بیش از هزار سال پیش ساخته شده و در اینمدت 2 بار زلزله های شدیدتر از 6 ریشتر را از سر گذرانده، اما همچن انسالم، استوار و پابرجا ایستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و درآن هیچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و … نیست. در حالیکه نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد. محاسبات مهندس سازنده برج آن قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدیدترین زلزله هم پس ازلرزه ها و تکان های معمول دوباره دقیقاً سر جای خود بر می گردد. همچنین دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم اکنون پیچیده ترین دستگاه های محاسبه انجام می دهند.
در رابطه با کاربرد و انگیزه ایجاد این بنا، با اینکه تاریخ نویسان و محققان میراث فرهنگی غالباً این ساختمان را آرامگاه امیرقابوس می دانند، بعضی از تاریخ نگاران نجوم ایران از روی قرائنی پنداشته اند که این بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. زیرا در کاوش های این بنااز باقیمانده جسد اثری یافت نشده است.
در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» نوشته سید اسماعیل جرجانی درباره منجمی به نام کوشیار گیلانی سخن رفته که در خدمت امیر قابوس بوده است. در کتاب «فرهنگ ادبیات فارسی دری» راجع به کوشیار گیلانی نوشته شدهاست که رصدخانه ای بنا کرده که به نام وی مشهور بوده است، که البته مکان آن مشخص نگردیده است. بدین ترتیب برخی این احتمال را مطرح کرده اند که برج قابوس همان رصدخانه ای است که به دستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشیارگیلانی ساخته شده است.
به عقیده برخی از پژوهشگران نیز، بنای مزبور چه رصدخانه باشد و یا برای مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماری آن که مانندآن در ایران وجود ندارد و همچنان پره های مثلثی آجری که در بدنه آن به کاررفته است، القا کننده مفهوم و معنای اساطیری و رمزی است و نمونه ای است ازیک الگوی کلی در معماری که آن را «ستون کیهان» می نامند و رمزی از محورعالم است. به نوشته «میرچا الیاده»، رمز محور کیهان که زمین را به آسمانمی پیوندد، تقریباً در همه مکان های قدسی به صور مختلف یافت می شود: برجهای هرمی شکل ناقوس دار، ستون های کلیساها، مناره های مساجد، و معابد وابنیه دینی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوری مرکزی بنا شده وطبقات مختلفشان به سوی آسمان قد می کشند.

پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است:

در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی ازبزرگ‌ ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته‌ است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌ باشد وبرج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدروجود دارد.

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده‌است دوپوسته‌ است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجرمعمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی۱۸ متر است در بدنه شرقی روزنه‌ ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است.در ضلع جنوبی آن یک ورودی می‌باشد که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد.در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به نظر می‌ رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و درعین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌باشد که بتدریج تکمیل شده‌ است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیزدر بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته‌است:  بالای در، داخل هلال مدخل گلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌ باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده‌است  در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده‌است که یک ردیف آن در ۸ متری پای آنو دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند. بر جسته و خوانا می‌باشد و حاشیه دورآنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .
متن کتیبه‌های سازه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم

* هذ القصر العالی
* الامیر شمس المعالی
* الامیر ابن الامیر
* قابوس ابن وشمگیر
* امر به نبائه فی حیاتی
* سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه
* و سنه خمس و سبعین و ثلثماته

برگردان:
به نام خداوند بخشنده مهربان

* این است کاخ باشکوه
* امیر شمس معالی
* امیر پسر امیر
* قابوس فرزند وُشمگیر
* فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش
* سال سیصد و نود و هفت قمری
* و سال سیصد و هفتاد و پنج (خورشیدی)