| از مشاهیر استان می توان به بزرگان نام برده در زیر اشاره کرد: حاج ميرزا حسن موسوي بجنوردي، علي بن مهزيار، شيخ رجبعلي بجنوردي، آقا ميرزا عبدالحي بني هاشم بجنوردي، شيخ محمد تقي بجنوردي، سيد محمد سلطان الواعظين حسيني بجنوردي، ميرزا اسماعيل حسيني بجنوردي (قوام الحكما)، آقا سيد محسن “امام جمعه” حسيني بجنوردي، ميرزاعلي ملك خراشايي، سيداسماعيل حسيني گيفاني، شيخ حسين خوشنويس، حاج آخوند ولي‌الله دانش، شيخ حسن داوري، حاج‌شيخ عبدالله رازي بجنوردي، آقا ميرزا محمود شريعت (هدايت)، سيد حسن علوي، شيخ ذبيح‌ا… فقيه، شيخ احمد محب علي، حاج ميرزا احمد مرتضوي، ميرزا محمد مرتضوي، موسوي بجنوردي، سيد رضا هاشميان، حسام‌الدين (شمس‌المعالي) همامي، آيت‌الله ذبيح‌الله ذبيحي، سيد اسماعيل ملائكه، شيخ عبدالله ابراهيمي‌نژاد معروف به شيخ عبدالله ريزه‌اي، ميرزا محمد حسن شيرواني، شيخ حسن شكراني، شمس‌الدين محمد بيدوازي، ميرزا بيدوازي، شيخ فضل‌الله آل شيخ، شيخ مرتضي بجنوردي از زهاد و مقدسان شهر بجنورد، حاج شیخ عبدا… رازی، حاج کاظم تبریزی، هیبت ا… ناطق. |
| شيخ رجبعلي بجنوردي در روستاي ايور شهرستان جاجرم زاده شد و تحصيلات ديني خود را در مشهد آغاز كرد و پس از سالها اقامت در نجف اشرف، به درجه اجتهاد رسيده و از آنجا به زادگاه خود ايور بازگشت و به امور شرعي و هدايت مردم مشغول شد.به گفته خويش، با شيخ فضل‌الله نوري بعد از صدور فرمان مشروطه همداستان بوده است. وي شخصيتي وارسته و باتقوا، و مجتهدي عالم بود. مرگ او در حدود سال ۱۳۳۱ه.ق. روي داده است. |
| آقا ميرزا عبدالحي بني هاشم بجنوردي سيد عبدالحي در سال ۱۲۴۷ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم زاده شد. وي به توصيه “حاج ملاهادي سبزواري” به مدت چهار سال در مدرسه علميه سبزوار درس خواند و سپس براي ادامه تحصيل روانه مشهد شد و در محضر اساتيد آن زمان علوم ديني را فرا گرفت. او براي تكميل تحصيلات عاليه به نجف اشرف رفت و در خدمت اساتيدي چون آيت‌الله آخوند خراساني، به تحصيل پرداخت و از مصاحبت اشخاصي مثل آيت‌الله ابوالحسن موسوي اصفهاني بهره‌مند شد و به درجه اجتهاد رسيد. وي پس از هفت سال اقامت در نجف به ايران بازگشت و مقيم بجنورد شد و پيشوايي روحانيان بجنوردي را بر عهده گرفت. اين روحاني فاضل و باكمال پس از ۷۷سال زندگي در خرداد ماه ۱۳۲۳ش. به رحمت ايزدي پيوست. |
| شيخ محمد تقي بجنوردي آيت‌الله شيخ محمد تقي بجنوردي از علماي بزرگوار و زهاد نامدار روزگار و در علم، فضل و زهد يگانه روزگار خود بود. پدر او از بلاد بحرين به خراسان مهاجرت كرد، محمد تقي در بجنورد ولادت يافت و پس از انجام تحصيلات مقدماتي راهي نجف شد و از محضر استاداني چون شيخ انصاري و صاحب جواهر بهره جست. پس از تكميل شرعيات به بجنورد بازگشت و در مقام روحاني شهر ارشاد مردم را بر عهده گرفت. بعدها به علت اختلافات با سردار وقت بجنورد براي اجحافي كه او بر صاحبان املاك داشت، بجنورد را به مقصد مشهد ترك گفت و در آنجا اهميت و مقام والايي يافت. شيخ محمد تقي در جريان تحريم تنباكو و مخالفت با قرارداد رژيم و رهبري طلاب و روحانيان مشهد نقش مهمي بر عهده داشت. وي در سال ۱۳۱۴ه.ق. وفات يافت و در جوار مسجد گوهرشاد مدفون گرديد. |
| سيد محمد سلطان الواعظين حسيني بجنوردي سيد محمد معروف به آقاجان بجنوردي در بجنورد متولد شد. وي پس از پايان تحصيلات مقدماتي به نجف اشرف رفت و در آنجا به درجه اجتهاد رسيد. دكتر اسماعيل قوام الحكما، سيد محسن امام جمعه بجنوردي، نظام الشريعه و محمدعلي حاج سلطان دوم از روحانيان و بزرگان سرشناس بجنورد فرزندان حاج سلطان بزرگ بوده‌اند. |
| آقا سيد محسن “امام جمعه” حسيني بجنوردي وي در بجنورد به دنيا آمد و در مدرسه نواب مشهد به فراگيري علوم ديني پرداخت و در بازگشت به بجنورد، امامت جمعه شهر را بر عهده گرفت. پس از چندي براي ادامه تحصيل راهي نجف شد و تحصيلاتش را در آنجا به پايان رساند و به درجه اجتهاد رسيد. او در بازگشت از نجف در تهران ماندگار و با گروههاي مخالف استبداد در زمان ناصرالدين شاه همراه شد و رهبري آنان را پذيرفت و به انتشار نشريات مخفي اقدام كرد. امام جمعه شعر هم مي‌سرود و “الف. ميم. جيم بجنوردي” تخلص مي‌كرد. از جمله آثار او كتاب “مشكوه المصابيح” است كه به سال ۱۳۱۴ق. به زبان عربي نوشته است. “الامور شامل قواعد و شواهد و براهين عقليه”، “شعر”، “غزليات التوحيد”، “افاضات في ولايت في امامت”، “الغزليات مقابسات و مقايسات”، “فيهاما فيها” به نثر مسجع به سبك گلستان سعدي و “ملهمات” از ديگر آثار اوست. امام جمعه در سن ۵۲سالگي وفات يافت. |
حاج ميرزا حسن موسوي بجنوردي
آيت‌الله ميرزا حسن موسوي بجنوردي در سال ۱۲۷۴شمسي در روستاي خراشا از توابع شهرستان جاجرم زاده شد. وي در شهر بجنورد به تحصيلات مقدماتي پرداخت و در سال ۱۲۸۹شمسي به شهر مشهد رفت و در آنجا به مدت ۱۲سال علوم معقول ومنقول را نزد علماي برجسته آن روزگار همچون حاج فاضل خراساني و ادبيات را نزد اديب نيشابوري فراگرفت و در سال ۱۳۵۱شمسي رهسپار نجف شد. در نجف در محضر اساتيد بزرگي چون “سيد ابوالحسن اصفهاني، ميرزا حسين نائيني و آقا ضياء‌الدين عراقي” به تكميل تحصيلات خود پرداخت و در همان حال به تدريس اشتغال يافت. وي با حافظه شگفت و احاطه‌اش بر فقه و اصول به زودي به عنوان يكي از بهترين مدرسان و مجتهدان حوزه نجف شهرت يافت.
پس از درگذشت آيت‌الله بروجردي در سال ۱۳۳۹ش بسياري او را به عنوان مقلد خود برگزيدند. بيشتر فضلا و علما در مجلس درس او حاضر مي‌شدند چرا كه آن بزرگوار علاوه بر فقاهت و تسلط بر مباني اصول يكي از بزرگترين فيلسوفان جهان اسلام به شمار مي‌آمد. آيت‌الله موسوي بجنوردي پس از سالها تدريس و تحقيق آثار ارزشمندي در فقه و اصول و فلسفه از خود به يادگار نهاد كه مورد استفاده فضلاي حوزه علميه است.
“القواعد الفقهيه، منتهي‌الاصول، حاشيه بر عروه‌الوثقي، حاشيه بر وسايل، ذخيره المعاد، رساله في‌الرضا، رساله في‌الاجتماع‌الامر و النهي، كتاب في‌الحكمه قولنا في‌الحكمه و رساله علميه” عناوين اين آثار گرانسنگ است.
آيت‌الله سيد حسن موسوي بجنوردي در سال ۱۳۵۴شمسي پس از ۸۰سال عمر در شهر نجف درگذشت و در صحن مطهر اميرالمومنين علي(ع) به خاك سپرده شد. از ايشان شش فرزند به نامهاي مهدي، جواد، كاظم، محمد، فاطمه و طاهره بر جاي مانده است.
علي بن مهزيار
ابولحسن علي بن مهزيار از ياران خاص و اصحاب ائمه اطهار(ع) است. او جزو وكلاي امام جواد(ع) بوده و حضور پرنور امام رضا(ع) و امام هادي(ع) را دريافته و از اصحاب ايشان محسوب مي‌شود. پدرش كيش ترسا داشت اما بعدها اسلام آورد و علي نيز در كودكي مسلمان شد و به تحصيل فقاهت همت گذاشت. علي بن مهزيار در جاجرم به وكالت ائمه اطهار قيام داشت و به گرفتن حقوق و ابلاغ تكليف اقدام مي‌كرد. آرامگاه اين بزرگوار در دو كيلومتري شرق شهرستان جاجرم در ميان گورستان قديمي و نزديك آرامگاه شهيد كمال قرار دارد.
آثار فراواني‌از اين عالم بر جاي مانده است كه كتابهاي “الوضوء، الصلوه، الزكوه، الصوم، الحج، الحدود، المكاسب، التفسير، المثالب و الدعا” از جمله آنها است.
ميرزا اسماعيل حسيني بجنوردي (قوام الحكما)
سيد اسماعيل حسيني در سال ۱۲۴۱ش. در بجنورد متولد شد و پس از انجام تحصيلات مقدماتي در بجنورد، به نجف رفت و در آنجا به تكميل معلومات خود پرداخت تا به درجه اجتهاد رسيد. وي تحصيلات خود را در رشته طب پي گرفت و به تدريس علم طب و معالجه بيماران پرداخت. قوام‌الحكا، پزشكي عاليقدر و دانشمندي متفكر و مخترعي سخت‌كوش بود و به زبانهاي عربي و فرانسه تسلط كافي داشت. او پس از مدتي كار پزشكي را رها كرد و يكسره عمر خود را وقف مطالعه و پژوهش و آمايش نمود و از جمله اختراعات او سه‌چرخه‌اي بود كه بدون نياز به سوخت يا نيروي محرك حركت مي‌كرد. وي دستگاهي ساخت كه با قرار دادن آن در برابر دست اشخاص نوعي گروه خوني خاص را جستجو مي‌كرد و همچنين يك سال قبل از مرگش به اختراع دستگاهي مشابه رايانه نايل آمد. او در سالهاي پايان عمر به علت اشتغال به كارهاي تحقيقي و غرق شدن در پژوهشهاي علمي فرصتي براي كسب معيشت نداشت و در تنگدستي مي‌زيست.
وي ۱۴جلد تاليفات داشت كه از جمله آثارش كتاب “الوجيزه نيريه” حاوي مطالب پزشكي به عربي است. قوام الحكما در سال ۱۳۲۵ش. درگذشت.
ميرزاعلي ملك خراشايي
ميرزا علي بن مير طالب بين سالهاي ۱۲۸۱تا ۱۲۸۳هجري قمري در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم ديده به جهان گشود.
وي در مشهد و نجف اشرف به كسب علوم ديني پرداخت و از آيت‌الله صدر اجازه اجتهاد يافت. او از فضلا و مجتهدان معروف است كه فروتني و قناعتش زبانزد خاص و عام بوده و كراماتي را به او نسبت داده‌اند. ميرزا علي ملك در سال ۱۳۴۱ق. درگذشت و در خراشا به خاك سپرده شد.
سيداسماعيل حسيني گيفاني
وي از علماي گيفان بود كه مدت ۲۰سال در نجف اشرف اقامت داشت و از محضر اساتيدي مثل آخوند خراساني و آيت‌الله يزدي كسب فيض نمود. شيخ اسماعيل حسيني در سال ۱۳۰۰ه.ش. به زادگاهش گيفان بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت. وي در سال ۱۳۲۵ش. به رحمت ايزدي پيوست و در گيفان مدفون شد.
شيخ حسين خوشنويس
از معروفترين ذاكران و مداحان اهل بيت(ع) در بجنورد بود. او تحصيلات مقدماتي را در حوزه علميه بجنورد گذرانيد و مدت دو سال در مشهد از محضر اساتيدي مثل ميلاني، فقيه سبزواري، شاهرودي و حاج حسن آقا قمي كسب فيض نمود. او در انتخاب اشعار و مديحه و مرثيه دقت خاصي داشت و با لحني دلپذير و نافذ ذكر مصيبت مي‌گفت. وي در سال ۱۳۶۹در سن ۶۶سالگي وفات يافت.
حاج آخوند ولي‌الله دانش
وي در خانواده‌اي كشاورز به سال ۱۲۹۲ق. ديده به جهان گشود. او تحصيلات مقدماتي را در سبزوار گذراند و پس از آن در مشهد مقدس به تحصيل علوم و معارف اسلامي همت گماشت. بعدها به دعوت يكي از خويشاوندانش به بجنورد آمد و مكتبخانه‌اي داير كرد و به تعليم شاگردان پرداخت. در سال ۱۲۸۹ش. به پاس كوششهاي او و همت جمعي از نيكوكاران بجنوردي اولين دبستان بجنورد گشايش يافت و حاج آخوند به عنوان نخستين مدير دبستان و معلم، تدريس شرعيات، مقدمات، عربي، فارسي و غيره را آغاز كرد. در حقيقت آخوند ولي‌الله دانش، پدر فرهنگ بجنورد و يكي از برجسته‌ترين چهره‌هاي فرهنگي و معلمان دانشمند و مدرسان فقيه و ادبيات و مقدمات اين شهرستان به شمار مي‌رود. حاج آخوند با عقيده استوار، انساني قانع و درست كردار، و استادي فاضل و بزرگوار بود كه در خانه محقري زندگي مي‌كرد و تمام دارايي‌هاي خود را به فقرا مي‌بخشيد. سرانجام وي در سال ۱۳۲۹ش. ديده از جهان فرو بست.
شيخ حسن داوري
وي در سال ۱۳۰۷ش. در روستاي چخماقلو از توابع شهرستان مانه و سملقان ديده به جهان گشود. پس از پايان تحصيلات مقدماتي رهسپار مشهد شد و در مدرسه نواب به كسب معارف اسلامي پرداخت و از محضر اساتيدي چون آخوند خراساني، سبزواري، خزعلي و كفايي بهره برد. وي پس از ۲۲سال اقامت در مشهد مقدس در سال ۱۳۳۲به روستاي قاضي از توابع آشخانه برگشت و به تعليم و تربيت جوانان و ارشاد مردم پرداخت. از جمله كارهاي وي داير كردن مكتب قرآن و بنيانگذاري مساجد در روستاهاي سملقان بود. او در راه مبارزه با بهائيت جديت و تلاش بسياري از خود نشان داد و در ادامه ستيز با پيروان اين فرقه ضاله كارش به زندان كشيد. وي در يازدهم بهمن ماه ۱۳۶۷ه.ش. رخت از جهان بربست و در معصوم‌زاده بجنورد به خاك سپرده شد.
حاج‌شيخ عبدالله رازي بجنوردي
عبدالله بن علي اكبر بجنوردي در سال ۱۳۰۸ه.ق. در منطقه راز از توابع شهرستان بجنورد به دنيا آمد. وي پس از تحصيل مقدماتي صرف و نحو به مشهد مقدس مشرف شد و در خدمت آقا شيخ محمدرضا يزدي، معاني، بديع، منطق و اصول مقدماتي را فرا گرفت. شرح لمعه، قوانين ، سطح مكاسب، رسائل، شوارق الالهام، كفايه و درس خارج را از بزرگان آن روزگار آموخت. وي پس از چندي موفق به گرفتن دو اجازه‌نامه نقل حديث از آيات عظام اصفهاني و ميرزا محمد حسين نائيني شد. شيخ رازي مجتهدي روشن‌بين و عالمي مترقي بود و به مطالعه فلسفه تمايل داشت و از عرفان طرفداري مي‌كرد. از او رساله‌اي به نام “خلاصه‌العقايد” در ۴۰صفحه و ديوان شعري در ۸۰ صفحه در سال ۱۳۴۸به چاپ رسيده است.
حاج شيخ عبدالله رازي در سال ۱۳۵۵ش. در سن ۸۹سالگي ديده از جهان فرو بست و در آستان سلطان سيد عباس (معصوم زاده بجنورد) به خاك سپرده شد.
آقا ميرزا محمود شريعت (هدايت)
ميرزا محمود شريعت(هدايت) در سال ۱۲۳۴ه.ش. در بجنورد پا به عرصه حيات گذاشت. پس از آموختن تحصيلات مقدماتي در نزد پدر به مشهد مقدس رفت و بعد از چند سال تحصيل علوم ديني، مشهد را به قصد نجف اشرف ترك كرد و در آنجا به تكميل معارف اسلامي پرداخت. او در سال ۱۲۷۰ش. از مراجع وقت بجنورد براي اجتهاد كسب اجازه كرد. وي در سال ۱۳۱۴ه.ش. دار فاني را وداع گفت.
سيد حسن علوي
سيد حسن يگانه فرزند آقا ميرزا داوود بجنوردي در حدود ۱۲۴۹ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم متولد شد. وي مدت ۱۰سال به همراه پدرش در مشهد بود سپس براي تكميل تحصيلات راهي نجف شد. بعد از بازگشت از نجف مدتي در بجنورد اقامت كرد و پس از مدتي به خراشا بازگشت. وي پس از ۸۰سال زندگي در سال ۱۳۲۰ش. دار فاني را وداع گفت.
شيخ ذبيح‌ا… فقيه
وي در سال ۱۲۶۷ه.ش در شهر بجنورد به دنيا آمد. اجداد او اهل شوقان بودند. ذبيح‌الله تحصيلات خود را در مدرسه نواب مشهد ادامه داد و پس از هشت سال تحصيل در مشهد به نجف اشرف مشرف شد و نزد اساتيدي چون آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني تصديق اجتهاد گرفت. او پس از بازگشت به بجنورد امامت مسجد انقلاب كنوني را عهده‌دار شد و بعدها پيش‌نماز مسجد امامي شد. شيخ ذبيح‌الله روحاني متدين نيكنام و صالح بود و از راه كشاورزي روزگار مي‌گذرانيد. وي در سال ۱۳۲۹در گذشت و بنا به وصيتش او را در مشهد در حيات صحن عتيق به خاك سپردند.
شيخ احمد محب علي
شيخ احمد در سال ۱۲۷۰ه.ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم به دنيا آمد. در بجنورد ادبيات و علوم را از بزرگان آموخت و سپس به تشويق پدرش به مشهد عزيمت كرد و در مدت ۱۸سال به تحصيل معارف اسلامي فقه و تفسير و فلسفه در نزد اساتيد آن زمان پرداخت. سپس به نجف اشرف رفت و نزديك چهار سال در آن شهر به تكميل مطالعات و تحصيلات خود همت گماشت و در سال ۱۳۰۸ه.ش. موفق به دريافت درجه اجتهاد از آيت‌الله سيد ابوالحسن اصفهاني شد. وي به سبب علاقه به زاد و بوم خود به بجنورد بازگشت و امامت جماعت مسجد “حاج شيخ رجبعلي” كه بعدها به نام خودش معروف گرديد به عهده گرفت و به تدريس فقه و فلسفه نيز پرداخت. او پس از ۱۳سال بيماري در سن ۷۸سالگي در بجنورد به رحمت ايزدي شتافت. از او رساله ناتمامي به زبان عربي باقي است.
حاج ميرزا احمد مرتضوي
وي در سال ۱۲۸۰ش. در بجنورد متولد شد. وي پس از فرا گرفتن مقدمات و ادبيات در اين شهر به مشهد عزيمت نمود و به تحصيل علوم ديني پرداخت. سپس رهسپار نجف اشرف شد و از محضر آيات عظام نائيني، عراقي و اصفهاني بهره جست و پس از سالها تحصيل به سبب علاقه به زادگاهش به بجنورد بازگشت و در اين شهر به اقانه نماز جماعت و خدمات ديني و تدريس و تربيت طلاب پرداخت. او با علوم جديد از جمله رياضيات آشنا بود و به زبان فرانسه نيز تسلط داشت. در بازسازي مدرسه علميه بجنورد به نظام‌الشريعه فرزند حاج سلطان بزرگ ياري رساند و كار تدريس طلاب را عهده‌دار گرديد.
او در سن ۶۷سالگي دعوت حق را اجابت نمود و به سراي جاويد شتافت و آرامگاه او در جوار آستان قدس رضوي قرار دارد.
ميرزا محمد مرتضوي
ميرزا محمد فرزند ميرزا باباي سنخواستي در سال ۱۳۰۳هجري قمري در شهر بجنورد پا به عرصه حيات گذاشت. وي تحصيلات مقدماتي را نزد پدرش فرا گرفت و براي كسب علوم ديني راهي مشهد شد. درگذشت پدر باعث شد تحصيلات را ناتمام رها كند و به بجنورد باز گردد. وي امامت جماعت مسجد فاطمي كنوني را عهده‌دار بود و اقدام به داير كردن محضر نمود. ميرزا محمد مرتضوي از روحانيان بنام زمان خويش بود كه با حكام محلي بجنورد در دوره قاجار سر ستيز داشت. ميرزا محمد به سبب مخالفت با حكومت به مدت دو سال به مشهد تبعيد شد و در دوره كشف حجاب رضاخاني جزو معدود روحانياني بود كه با لباس روحانيت در مجالس و محافل حضور مي‌يافت. ميرزا محمد در سن ۶۲سالگي در سجده نماز دچار سكته قلبي شد و دعوت حق را لبيك گفت. پيكر او در صحن نو و در جوار مرقد مطهر حضرت امام رضا(ع) به خاك سپرده شد.
موسوي بجنوردي
زين‌العابدين فرزند سيد علي اصغر موسوي بجنوردي، در حدود سال ۱۳۳۱ه.ق. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم ديده به جهان گشود. او برادر كوچك آيت‌الله ميرزا حسن بجنوردي بود و تحصيلات خود را در بجنورد و مشهد پي گرفت سپس به خراشا بازگشت. او عالمي فاضل و پرهيزگار بود و به “ميرزا عابد” شهرت يافت. وي در خراشا به تعليم طلاب همت گذاشت و در سن ۶۲سالگي در همانجا فوت كرد.
سيد رضا هاشميان
سيد رضا هاشميان فرزند ميرزا محمد در سال ۱۲۸۰ه.ش. در روستاي خراشاي شهرستان جاجرم زاده شد. او مقدمات فقه و اصول و ادبيات را نزد دايي خويش ميرزا عبدالحي از علماي خراسان فرا گرفت، سپس عازم مشهد گرديد و در آنجا به تكميل مدارج علمي و كسب فيوضات معنوي پرداخت و محضر درس اساتيد بزرگي همچون آيت‌الله حاج حسين قمي، آقازاده خراساني و اديب نيشابوري را درك كرد. او در سن ۳۰سالگي از آيت‌الله نائيني اجازه اجتهاد دريافت كرد و در شمار اساتيد برجسته حوزه درآمد. فضلاي بسياري در مجلس درس او حضور مي‌يافتند. سيد رضا هاشميان در سال ۱۳۳۶ش. به تهران رفت و در دانشكده معقول و منقول (الهيات) به تدريس و تحقيق پرداخت و دوره‌هاي عالي فقه، اصول، ادبيات، منطق و فلسفه را مكرر تدريس نمود. وي بر اثر بيماري در ۲۹بهمن ۱۳۵۴به ملكوت اعلي پيوست و در بهشت زهرا مدفون گرديد. اشعاري از او باقي مانده است.
حسام‌الدين (شمس‌المعالي) همامي
حسام‌الدين شمس‌المعالي فرزند ميرزا محسن امام جمعه در سال ۱۳۱۴ه.ق ديده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي را در مدرسه ادب تهران گذراند و از دارالفنون فارغ‌التحصيل شد. علوم مذهبي و فقهي را در محضر پدر و علماي وقت فرا گرفت و مدتي نيز فلسفه و عرفان را آموخت و در رشته طب نيز مطالعاتي انجام داد. حسام‌الدين براي تحصيل علوم جديد به روسيه سفر كرد و در تفليس تحصيلات خود را تكميل نمود. پس از روي كار آمدن پهلوي، رضاخان به عده‌اي از روحانيان مشهور آن روزگار، از جمله شمس‌المعالي مقامات عالي رتبه مملكتي را پيشنهاد كرد اما شمس‌المعالي از قبول رياست ديوان عالي كيفر امتناع ورزيد، با اينكه وي از عهده امتحانات وزارت معارف و اوقاف وقت برآمد و تاييديه و مجوز تحصيل در علوم ديني را داشت.
به دليل تعصب بسيار نسبت به حفظ لباس روحانيت و مخالفت با كشف حجاب، با خانواده‌اش به بجنورد مهاجرت كرد و در جنوب غربي بجنورد در روستاي محمدآباد به دور از درگيريهاي سياسي اقامت گزيد و در آنجا به كشاورزي پرداخت. شمس‌المعالي علاوه بر انجام امور ديني در روستا، با داروهاي سنتي و سررشته‌اي كه از طب داشت به معالجه بيماران نيز مي‌پرداخت. با اينكه زبان مادري او كردي نبود به زبان كرمانجي توجه خاص داشت و كتابي در دستور زبان كردي گويش بجنورد تاليف نمود. اين روحاني وارسته در سال ۱۳۲۵ش. در ۵۲سالگي بر اثر بيماري زخم معده به طور ناگهاني ديده از جهان فرو بست.
آيت‌الله ذبيح‌الله ذبيحي
معروف به قوچاني در سال ۱۲۸۸ه.ش. در روستاي خيرآباد از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد و تحصيلات حوزوي خود را در نزد اساتيدي چون آيت‌الله ضياع عراقي، آيت‌الله نائيني، سيد ابوالحسن اصفهاني، حاج حسين آقا قمي، حاج آقاي كمپاني و …گذراند. وي در سير و سلوك نيز استاد بود و در سال ۱۳۷۲ه.ش. به رحمت حق رفت.
سيد اسماعيل ملائكه
سيد اسماعيل ملائكه فرزند سيد حسن ملائكه در تاريخ ۱۲۷۸ه.ش در روستاي صفدر آباد از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد. در كودكي پدر و مادر خود را از دست داد و در همان سنين كودكي سرپرستي دو خواهر خود را بر عهده گرفت. به همت اهالي صفدرآباد در سال ۱۲۹۵براي تحصيل علوم ديني به قوچان رفت. پس از طي دوره مقدماتي به شهر مشهد عزيمت نمود و در آنجا از محضر اساتيدي چون اديب نيشابوري و حاج شيخ هاشم قزويني تحصيل علم كرد و پس از اتمام دروس مقدماتي درس خارج را فرا گرفت. در سال ۱۳۰۵از مشهد به محل سكونت خود براي خدمت به حوزه به شهرستان فاروج برگشت.
از سال ۱۳۲۵امام جماعت مسجد جامع فاروج و صفدرآباد بود كه در تمام اين ايام از ۱۳۲۵تا ۱۳۶۵به طور منظم نماز جماعت برگزار مي‌نمود. او در سال ۱۳۴۲عضو موسس حوزه علميه محموديه شد و حوزه علميه بوسيله ايشان مديريت مي‌شد. وي در زمان حياتش نماينده تمام مراجع زمان خودشان از جمله امام(ره)، آيت الله خويي و … بود. اين عالم بزرگوار در ۱۷رمضان ۱۳۹۵ق. وفات يافت.
شيخ عبدالله ابراهيمي‌نژاد معروف به شيخ عبدالله ريزه‌اي
شيخ عبدالله ريزه‌اي فرزند نورمحمد در سال ۱۳۱۴در قريه ريزه از توابع شهرستان فاروج به دنيا آمد. در همان اوان كودكي و پس از فرا گرفتن قرآن به شيوه مكتبي نزد پدر كه معلم قرآن روستا بود براي ادامه تحصيلات فارسي و جامع‌المقدمات به روستاي سنگلي رفت و نزد مرحوم شيخ محمد سنگليكي آموزش ديد و از آنجا به مشهد رفت، چند سالي در مشهد به تحصيلاتش ادامه داد و بعد از آن عازم نجف اشرف شد و از دروس آيات عظام آنجا بهره گرفت. وي بعد از تكميل تحصيلات در نجف اشرف به شهر قوچان براي خدمت و بحث و درس بازگشت و در سال ۱۳۴۸با توجه به وجود وهابيت در قوچان و درگيري وهابيت و شيعه، مبارزه با وهابيت را آغاز كرد. به گفته يكي از بزرگان او در زمان خودش تنها كسي بود كه براي حفظ اعتقادات علويان و شيعيان توانست در برابر آنان بايستد. شيخ عبدالله در سال ۱۳۵۲به طرز مشكوكي از دنيا رفت كه شايع است به دست وهابيت مسموم و شهيد شد. وي در صحن حرم مطهر امام رضا(ع) به خاك سپرده شده است.
ميرزا محمد حسن شيرواني
از علما و محققان معروف شيروان دوره صفويه و متوفي ۱۰۹۸ه.ق. است. از ايشان ۴۸اثر علمي و ادبي باقي مانده كه “تاليفات حاشيه معالم الاصول و شرح حكمت‌العين” از جمله آنهاست.حجت‌الاسلام حاج ميرزا محمد مجتهدي شيرواني از علماي معروف شيروان و از هم دوره‌هاي درسي حضرت آيت‌الله كفايي است. چندين جلد كتاب به صورت دست نويس در مسايل ديني از ايشان باقي مانده است.
شيخ حسن شكراني
شيخ حسن شكراني از علماي شيعه معاصر در سال ۱۳۲۷در روستاي كوران اسفراين متولد شد. او تحصيلات خود را در سبزوار و در مدرسه فصيصيه به مدت ۱۰سال به پايان رساند. وي از شاگردان مورد تمجيد آيت‌الله فقيه سبزواري بود. ايشان براي ادامه تحصيل عازم مشهد مقدس و تهران شد و در محضر بزرگان كسب فيض نمود. او مدتي در مشهد مقدس به تدريس مشغول بود كه بعد از قضيه كشف حجاب و فاجعه مسجد گوهرشاد و فشارهاي رضا شاه به زادگاه خود برگشت. وي دست نوشته‌هاي بسياري راجع به تاريخ اسفراين، اقوام و فرهنگ و غيره دارد.
شمس‌الدين محمد بيدوازي
در سال ۱۲۶۷ه.ق. در روستاي بيدواز اردغان چشم به جهان گشود. تحصيلات ابتدايي خود را در مكتب‌خانه‌هاي اين روستا به پايان برد و براي ادامه تحصيل عازم بارگاه ملكوتي امام علي (ع) شهر نجف شد و ۱۶سال در اين شهر در خدمت علماي شيعه كسب فيض نمود. ايشان در علوم قرآني، حديث و ادعيه مطالبي نوشته و در اختيار جويندگان دانش قرار داده است.
ميرزا بيدوازي
ميرزا بيدوازي فرزند موسي‌الرضا از علماي قرن سيزدهم هجري است. وي در روستاي بيدواز اردغان اسفراين متولد و در همان روستا در مكتب‌خانه تحصيلات خود را به پايان برد. او علاوه بر تحصيل در حوزه علوم ديني، خطي بسيار خوش داشته و حدود ۱۹۹ جلد قرآن با خط وي باقي مانده است. وي حدود ۱۲۰سال عمر كرد و بعد از فوت در مشهد مقدس در جوار حضرت علي بن موسي‌الرضا(ع) دفن شد.
شيخ فضل‌الله آل شيخ
شیخ فضل ا… آل شیخ از برجسته ترین واعظان بجنورد در زمان خود بود وی به نهج البلاغه احاطه کامل داشته و همیشه در اغاز هر وعظ خطبه هایی از آن را قرائت و تفسیر میکرد.او در مجالس وعظی که در عشق آباد ترکمنستان تشکیل میشد نیز شرکت میکرد . شیخ فضل ا… آل شیخ در مشهد مقدس اقامت داشت و در سال 1340 هجری شمسی در همانجا مرحوم گردید.
شيخ مرتضي بجنوردي از زهاد و مقدسان شهر بجنورد
حاج شیخ محمد شریف در کتاب گنجینه دانشمندان مینویسد : از بجنورد دانشمندان بزرگی برخاسته اند که از انهاست مرحوم آیت ا… حاج شیخ محمد تقی بجنوردی و فرزند مرحومش آیت ا… حاج شیخ مرتضی بجنوردی حاج شیخ مرتضی فرزند محمد تقی بجنوردی از زهاد بود و مقدسین به وی اعتقاد داشتند و با او نماز میخواندند . شیخ مرتضی در مشهد سکونت داشت و در محرم سال 1350 در همانجا وفات یافت و در کنار پدرش مدفون گشت.
حاج شیخ عبدا… رازی
عبدا…بن علی اکبر بجنوردی در سال 1308 هجری قمری در راز و جرگلان( یکی از شهرستانهای کنونی خراسان شمالی )به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات صرف ونحو در تاریخ 1324 برای تحصیل علوم دینی به مشهد مقدس مشرف شد . در مدرسه نواب و « سلیمان خان » به تلمذ نزد اساتید وقت پرداخت.وی در خدمت آقا شیخ محمد رضا یزدی ، معانی ، بیان ، بدیع، منطق و اصول مقدماتی را فراگرفت. شرح لمعه و قوانین را در نزد «حاج ملا آقا بزرگ» و « آقامیرزا محمد باقر مدرس » خواند و سطح مکاسب و رسائل را از محضر « آقا شیخ حسن برسی» و شوارق الالهام را از شیخ حسن کاشی متکلم آموخت. همچنین در محضر « حاج میرزا محمد » – « اقا زاده » و« آخوند ملا کاظم خراسانی » به فراگیری کفایه پرداخت و چندی نیز در خدمت «آیت ا… حاج آقا حسین قمی» به درس خارج مشغول گردید.شیخ عبدا… رازی سپس برای تکمیل تحصیلات به نجف اشرف مشرف شد و پس از چندی به اخذ تصدیق تحصیل نهایی و اجازه از آیت ا… سید ابوالحسن اصفهانی نائل آمد و دو اجازه نامه نقل حدیث از آیات عظام اصفهانی و میرزا محمد حسین نائینی گرفت .او مدتها در محمد آباد مانه و سملقان اقامت داشت و در سال 1338 هجری شمسی به بجنورد آمد.با آمدن شیخ رازی به بجنورد در برنامه های احیای ماه رمضان تحولی ایجاد شد . وی در سن 81 سالگی نابینا شد و به قصد معالجه و توسل و شفا خواستن از دارالشفای حقیقی به آستان اقدس حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا (ع) مشرف گشت . پس از معالجه و توسل ،چشمانش بینایی خود را بازیافت و از امراض نیز آسوده شد. از آن به بعد نیت کرد در مراجعت به بجنورد مدیحه ای در ثنای آن حضرت بسراید. پس از سرودن مدیحه گویا به او مددی معنوی و روحانی رسید و طبع روانی پیدا کرد و به تدریج دیوانی از اشعار مذهبی گرد آورد.دیوان حاج شیخ عبدا… رازی مشتمل بر حمد و ثنای خداوند و مناجات و مدایح و مصایب آل عبا و موعظه و اندرزو …. است. از حاج شیخ عبدا… رازی رساله ای به نام « خلاصة العقاید » در 40 صفحه و دیوان شعری در 80 صفحه – مجموعا در یک جلد – در سال 1348 به چاپ رسیده است . وی در اشعارش « عبدرازی » تخلص مینمود و از او سروده های چاپ نشده بسیار و یادداشتهای دست نویس باقی است . حاج شیخ عبدا… رازی بجنوردی در سن 89 سالگی (1355 شمسی) دیده از جهان فرو بست و درآ ستان سلطان سید عباس واقع در شهرستان بجنورد به خاک سپرده شد.
حاج کاظم تبریزی
حاج کاظم تبریزی در سال 1300 شمسی در بجنورد دیده به جهان گشود . وی یکی از زاهدان و عارفان نامدار زمان خود به شمار میآمد و همواره در مجالس و محافل عرفانی حضور می یافت .حاج کاظم پیشه نانوایی داشت و شبها با لباس مبدل در کوچه ها به مداحی می پرداخت و اگر پولی به او میدادند – انها را بین افراد مستحق که میشناخت تقسیم میکرد . حاج کاظم تبریزی یکی از مداحان و شیفتگان ائمه اطهار (ع) بوده وتمایلی به خواندن سرودهایش نزد دیگران نداشته است.عارف بجنوردی نیز یکی از مریدان حاج کاظم تبریزی است. سرانجام در پانزدهم آبانماه 1364 هجر ی شمسی در سن 64 سالگی چشم از جها ن فرو بست.
هیبت ا… ناطق
در سال 1268 شمسی در یکی از روستاهای مانه و سملقان متولد شد.از همان کودکی در مانه (از شهرهای کنونی خراسان شمالی) مطالعه را با خواندن پندهای عاقلانه آغاز کرد. در سرلوحه ی آثار بیشماری که خوانده و آنها را کاملا درک نموده بود ، قرآن کریم و کتابها ادیان دیگر چون تورات و انجیل و اوستا و… جای دارد.سرودن شعررا از نوحه ومرثیه سرایی در ایام محرم شروع کرد و تا آنجا پیش رفت که آوازه ی مراثی فارسی ، ترکی و کردی او به شهرهای همجوار نیز رسید.شیفتگی و ارادت عمیق ناطق به خاندان عصمت و طهارت ، بویژه امیرالمومنان حضرت علی (ع) تا پایان حیاتش با او بود.در سالهای اختناق ستمشاهی ، شاعران و نویسندگان آزاده ای بودند که در راه مبارزه با حکومت جابر و آگاه ساختن جامعه تا پای جان کوشیدندو صدای اعتراض و عدالت خواهی خود علیه بیداد و ستم رابه گوش توده ها رساندند. ناطق بجنوردی نیز در صف این شاعران جای داشت . چهل و اندی سال پیش این سخندان فاشگو و ادیب ستیزه جو که با غاصبان حقوق ملت سر پیکار داشت ، در انزوای روستای پیش قلعه بجنورد لب از گفتار فرو بست. طنین فریاد دادخواهانه او که از خشمی نجیب و اصالتی انسانی ریشه میگرفت ، هنوز هم پس از گذشت سالها شنیدنیست .ناطق بارها تهدید شده بود که چنانچه تند گوییها و انتقاد هایش ادامه یابد به سرنوشت شاعرانی چون میرزاده عشقی دچار خواهد شد. اما هربار از او پاسخ شنیده بودند که :«چه سعادتی بالاتر از شهادت در راه حق گویی » .سرانجام در تیر ماه 1328 دوستان ناطق او را در حالیکه بیمار بود ، با درشکه ای نزد خانواده اش به پیش قلعه بردند و چند روزی نگذشت که در 29 تیر همان سال به مرگی مشکوک در گذشت و در گورستان پیش قلعه از روستاهای مانه و سملقان به خاک سپرده شد
– سيد حسن امامي (امام جمعه)؛ از روحانيان و مجتهدان برجسته بجنورد.
– ميرزا محمد بجنوردي؛ از علماي برجسته شهرستان جاجرم (خراشا) و معاصر با آخوند خراساني.
– حاج ملا تقي بجنوردي؛ از علماي مشهور شهرستان جاجرم (روستاي طبر).
– حجت‌الاسلام ملا صادق؛ از علماي برجسته شيروان و استاد و مدرس مدرسه باقريه مشهد.
– حاج شيخ عبدالرسول معين؛ حاكم شرع و امام جماعت شهر قديم شيروان.
– شيخ عبدالغفور جهاني؛ عالم و حاكم شرع در شيروان.
– غلامرضا باقري الله‌آباد؛ سخنور و عالم مولف از علماي الله‌آباد شيروان.
– شيخ غلامرضا سليمي زوارم؛ بزرگترين واقف شيروان.
– شيخ ابراهيم واعظي؛ امام جماعت متقي شيروان.
– حاج سيد احمد شهرستاني؛ از علما و فضلاي شيروان و بنيانگذار حوزه علميه آيت‌الله حكيم شيروان.
– شيخ عبدالحسين تالهي برزلي؛ مدرس حوزه علميه.
– آيت‌الله سيد احمد حسيني خراساني؛ مدرس و استاد حوزه علميه قم (در قيد حيات).
– محمد قاضي؛ فرزند ملا ميرزا هم عصر آخوند خراساني صاحب كتاب كفايه از علماي برجسته اسفراين.