آداب و رسوم سیستان و بلوچستان

پوشاک مردان: عمدتاً شامل دستار، سرپوش، پيراهن و شلوار است. به دستار در محل لنگوته (Longote) مي‌گويند و بيشتر به رنگ سفيد است. پيراهن مردان بلند و تا سر زانو است. به سه صورت چين‌دار، ساره (عربي) ترک‌دار استفاده مي‌شود. نوع چين‌دار آن از كمر چين مي‌خورد. معمولاً پيراهن به هر صورت كه باشد، شلوارش نيز به همان صورت ساده يا چين‌دار خواهد بود. روي لباس مجالس و يا افراد مرفه ابريشم‌دوزي مي‌شده است.در گويش محلي سيستان به شلوار، تمو يا تومون و به پيراهن پنر مي‌گويند و نوع ترک‌دار آن را چل تريز مي‌نامند كه از قسمت زير حلقة آستين به پايين حداقل از 34 ترک تشكيل شده است. همچنين مردان سيستاني جليقه‌اي روي پيراهن مي‌پوشند كه به آن باسكت  يا جلزقه  مي‌گويند. پوشاك مردان سيستاني تا حدودي به پوشاک مردم خراسان كنوني شباهت دارد.

پاپوش مردان دو نوع است: چپلي يا چپت كه رويه و تخت آن را لاستيك‌هاي فرسوده اتومبيل تشكيل مي‌دهند. و مردم فرودست از آن استفاده مي‌كنند. نوع دوم آن را تارقي گويند كه كفشي است تهيه شده از پوست گاو. تخت تارقي از لاستيک فرسوده و رويه آن بندهايي است كه به صورت ضربدر، روي هم قرار گيرد و از چرم دوخته مي‌شود. اين كفش به اقشار متوسط تعلق دارد. سرداران، اقشار مرفه از كفش‌هاي خارجي مد روز استفاده مي‌كرده‌اند.

پوشاک زنان: سيستاني نيز ساده و با طرح‌هايي زيبا است. لباس زنان همچون مردان بلند و گشاد است. زنان سيستاني علاوه بر لباس سنتي و روزانة خود، نوعي لباس نيز جهت اعياد و جشن‌ها تدارک مي‌بينند كه در نوع خود هنرمندانه و زيباست. از مشخصات لباس روزمره زن سيستاني، نوعي سوزن‌دوزي است كه در حاشية يقه و سرآستين لباس به كار مي‌رود و در محل به آن “سياه دوزي” گويند.اين لباس از پيراهن و شلوار گشاد تشكيل مي‌شود. بلندي پيراهن تا پايين زانو و دور كمر آن چين‌دار است. دستاري مستطيل شكلي نيز بر سر مي‌بندند. پوشاک جشن‌ها و مراسم شاد – كه امروزه كمتر از آن استفاده مي‌شود- متشكل از شلواري پرچين، پيراهني تا بالاي زانو با دو چاک از دو طرف است. همچنين دامني پرچين كه به آن تمو مي‌گويند و تا سر زانو است، مي‌پوشند. گشادي دور دامن به 9 متر مي‌رسد. دستاري كه در اين لباس مورد استفاده قرار مي‌گيرد، سه گوش است.
پاپوش زنان نيز همانند مردان از كفش‌هاي تمام پلاستيكي است.

 

خوراكی‌های سنتی بلوچستان:

كشک بلوچی: مواد اوليه: پياز، آرد گندم، فلفل، دارچين، زيره، دانه‌ی خشكيده‌ی انار
دستور تهيه:مواد بالا را با هم مخلوط كرده و آنها را مدتي گذاشته تا سفت شوند بعد خمير بدست آمده را بصورت قرص كوچک نان درآورده و خشک مي‌كنند. اين قرص خشک شده (كشک) در بسياري از غذاهاي ديگر بعنوان ادويه استفاده مي‌شود و خود آن را با هاون كوبانده و خرد مي‌كنند و بصورت خورشت درست مي‌كنند و با نان مخصوصي (شلو) كه از آرد  تهيه مي‌شود، مصرف مي‌كنند.
دستور مصرف:اين غذا بيشتر با نان شُلّو مصرف مي‌گردد.مناسبت مصرف:بيشتر در فصل زمستان مصرف مي‌گردد.

كشک و تَباها:مواد اوليه:كشک، تَباها (گوشت خشک شده)
دستور تهيه:كشك (نوعي آچار) همراه با گوشت خشك مخلوط مي‌كنند و آن را بصورت آبگوشت درست مي‌كنند. تَباها در لغت عاميانه به معني گوشت نمك‌زده كه آن را بوسيله برگ خرماي بافته شده (ريسمان) آويزان مي‌كنند، مي‌باشد.دستور مصرف:اين غذا بصورت آبگوشت مي‌باشد همراه با ناني بنام شُلّو مي‌خورند.مناسبت مصرف:بيشتر مصرف اين غذا در فصل زمستان است.

كورک آپ:مواد اوليه: انگور نارسيده و ترش، نان لواش، روغن حيواني
دستور تهيه:انگور نارسيده را با فشار كوبيده تا آب انگو ترش آن خارج گردد و بعد آن را جدا مي‌كنند. بعد نان لواش را در ظرفي گذاشته و آب انگور را روي آن مي‌ريزند.روغن حيواني آب شده و گرم را روي آنها مي‌ريزند و مصرف مي‌كنند.مناسبت مصرف:اين غذا بيشتر در فصل تابستان و گرما مصرف مي‌كنند.

خوراكی‌های سنتی سیستان:

اوجیزک:در واقع مانندهمان آبگوشت محلی سیستان است، با این تفاوت که گوشت ندارد.یعنی شامل پیاز، سیب زمینی، ادویه محلی، گوجه فرنگی و مقداری آب می باشد.برای تهیه آن ابتدا همه مواد را با هم تفت داده بعد آب را اضافه می کنیم.این غذا بسیار آبکی و رقیق تر از سوپ می باشد و برای خوردن در آن نان ترید می کنند.

کشک زرد: غذایی آسان و سریع است که فقط با مخلوط کردن کمی سیر و آب آماده سرو می باشد، اما خود کشک زرد بصورت زیر آماده می شود:
مقداری آرد گندم،ادویه های محلی، پیاز خرد یا رنده شده، ماست ترش و کمی سیر را با هم مخلوط و یک خمیر زرد رنگ بدست می آید، سپس آن را به مدت 15 روز درون کیسه ای نخی قرار می دهند تا آب آن کاملا گرفته و خشک شود. بعد آنرا با کمک دست و صافی به صورت پودر در می آورند.چند قاشق از آنرا با کمی روغن و چند حبه سیر رنده شده مخلوط نموده، تفت می دهند و در آخر3 لیوان آب را هم اضافه می کنند.حال آماده سرو می باشد.
بازی های سنتی

هلاری: وسايل لازم: توپ پور  (نوعي توپ از جنس پيش‌، برگ خرما) دستک چوب براي زدن توپ.
نحوه انتخاب يار: ابتدا بازيكنان به دو گروه تقسيم مي‌شوند، به سرگروه ماتوكان مي‌گويند. سرگروه‌ها يارهاي خود را به طور مساوي انتخاب مي‌كنند. براي انتخاب يار، افراد دو نفر – دو نفر با همديگر به كنار رفته و براي خود نامي انتخاب مي‌كنند. مثلاً يكي شتر و يكي گاو، بعد پيش ماتوكان آمده و مي‌گويند گرگري گاو مي‌خري يا شتر؟ ماتوكان هر كدام را انتخاب كرد، آن فرد يار او مي‌شود.
روش بازي: ابتدا دو دايره در قسمت ميدان بازي به فاصله تقريباً 100 متر كشيده شده و يارهاي يک گروه كه شروع كننده‌بازي هستند، داخل دايره و گروه ديگر در ميدان به صورت محل مبدأ و مقصد بازي “كلات” مي‌گويند كه همان دژ است. بعد از تعيين نوبت بازي ابتدا يكي از افراد گروه داخل ميدان، توپ را به دست گرفته و براي گروه داخل دايره مي‌اندازد و هر فرد در نوبت بازي حق يک‌ بار زدن را دارند. اگر دستک به توپ نخورد sup – سوختن- مي‌گويند. هر كس كه سوخت، بايد داخل دايره منتظر زدن فرد بعدي باشد تا در فرصت مناسب كه يكي از ياران توپ را زد و به فاصله دورتري انداخت، بتواند به كلات فرار كند. اگر توپ به فاصله خيلي دور بيافتد، مي‌تواند برود و برگردد. اگر اين كار را انجام دهد، باز امتياز زدن توپ را خواهد داشت. اگر توپ را حريف در هوا بگيرد يک امتياز است و به آن hal مي‌گويند. اگر گروه شروع‌كننده امتياز داشته باشد، مي‌تواند امتياز را پاياپاي كند وگرنه بايد بازي را به حريف مقابل واگذار كرده و خود و يارانش بيرون دايره در ميدان براي گرفتن توپ بروند.
كودی:
از رايج‌ترين بازي‌ها در سيستان است. در اين بازي، بازيكنان به دو دسته تقسيم مي‌شوند، سپس براي تعيين نوبت تر يا خشک مي‌كنند، يعني يک گروه تر و ديگري خشک را انتخاب مي‌كنند. بعد سنگي را از روي زمين برمي‌دارند، يک طرف آن را با آب دهان خيس مي‌كنند و به هوا مي‌اندازند. سنگ به زمين كه افتاد مثل شير يا خط هر طرف كه قابل رويت باشد، نوبت آن گروه است. براي شروع بازي در يک فاصله قراردادي، خطي روي زمين مي‌كشند. دو گروه در دو سوي خط مي‌ايستند. بازيكن بايد يك نفس كودي‌گويان خود را به خط برساند و به طرف ديگر حمله كند و يكي از آنان را بگيرد. يا با آن‌ها تنه بزند، اگر قبل از انجام اين عمل نفس او ببرد، بازنده محسوب مي‌شود و به نشانه بازنده شدن بايد روي زمين بخوابد و در آخر بازي به برنده سواري (كُولي) بدهد.

مسکن سنتی

از ويژگي‌هاي مسكن در اين استان، تنوع در خانه‌هاي متحرک سنتي است. اين سرپناه‌هاي موقتي و قابل حمل از‌‌آن روستاييان كم‌درآمد، عشاير و كوچ‌نشينان سيستاني و بلوچ است و بعضي از خانه‌هاي ثابت در ييلاق و قشلاق تلفيقي از معماري سنتي و جديد است.
مسكن سنتي عشاير
 گدام يا پلاس‌:سياه چادري است كه از به‌هم دوخته شدن نوارهايي بافته شده از موي بز شكل مي‌گيرد و توسط زنان و دختران تهيه و برپا مي‌شود. در برپايي آن از چوب‌هاي ضخيم بلند و كوچک، طناب، ميخ و حلقه‌هاي بزرگ استفاده مي‌كنند. فضاي داخل آن براساس سليقه زنان عشاير با نوارهاي آيينه و سكه‌دوزي شده، گليم، پشتي، تزيين مي‌شود. اين مسكن متحرک در كل منطقه سيستان و بلوچستان بيشتر سمت سرحد رايج است.
 كپر:نوعي سرپناه از چهارچوب بلند -عموماً از درختان نخل و گز- و به صورت عمودي است. ورودي آن را با برگ نخل به صورت افقي و مسطح مي‌پوشانند و حدفاصل چوب‌ها نيز با شاخ و برگ درخت خرما و گز پوشانده مي‌شود. از كپر معمولاً در زمين‌هاي كشاورزي يا محلي براي خريد ‌و ‌فروش اقلام و محصولات استفاده مي‌شود. از اين مسكن عمدتاً در جنوب بلوچستان (مكران) استفاده مي‌شود.
 لوگ: بعضي به آن كپر نيز مي‌گويند، از شاخ و برگ درختان خرما به صورت نيم‌دايره و با سقف هلالي درست مي‌شود. جهت برپايي آن در زمين، گودالي حفر نموده تا پايه‌هاي لوگ محكم و استوار باقي بماند بعد با حصير يا پلاس آن را پوشش مي‌دهند.
گردتوپ: يكي از زيباترين مساكن سنتي و بومي منطقه “گردتوپ” است. ديوارهاي “گردتوپ” از خشت و چينه و كاه‌گل ساخته مي‌شود و داراي در چوبي و سقف آن از شاخ و برگ درخت خرما و در كل تقريباً مدور است. اگر ديواره عمودي آن نيز از چوب‌هاي درخت گز و نخل درست شده باشد، به آن “توپي” مي‌گويند. اين مسكن بيشتر در حوزة ايرانشهر، چا‌بهار و جلگه جازموريان ساخته مي‌شود. و شباهت زيادي به مساكن منطقة بوشهر، بندرعباس و بندر تركمن دارد. نوع كوچک‌تر اين بنا را كه از آن به عنوان انبار علوفه و محصولات و يا دام استفاده مي‌كنند، حانگ پيشي  گويند.
نوع ديگر از مساكن سنتي خارخانه‌اي است كه از انبوه بوته‌هاي درهم فشرده خار و ستون تيرهاي چوبي از درخت خرما بنا مي‌شود و تنها در فصل تابستان مورد استفاده قرار مي‌گيرد و مانند يك كولر آبي با هواي مطبوع عمل مي‌نمايد و به آن احتكن يا  آدوربند گویند.