همدان درگذر زمان
استان همدان از دورترین زمان محل استقرار و نشو ونمای تمدن های باستانی بوده است.وجود تعداد قابل ملاحظه ای از تپه های    باستانی ماقبل تاریخ در نقاط مختلف استان،دلیل بر اثبات این مدعا است.نتایج مطالعات و کاوش های “تپه گیان” نهاوند نشان می دهد  که مردمان ساکن استان در شش هزارسال پیش،ازفرهنگ و تمدن نسبتاً پیش رفته ای برخوردار بودند.ظروف سفالین منقوش به دست آمده ازآنان از لحاظ هنری و صنعتی گویای این امر است.همچنین کاوش ها و بررسی های مختصر صورت گرفته بر روی تپه های باستانی نقاط مختلف استان  نشان دهنده گسترش تمدن های پیش از تاریخ در نقاط مختلف و استمرار آن ها طی چندین هزار سال است.
درقدیمی ترین سنگ نوشته آشوری،از همدان به عنوان “آکسایا” به معنی شهر کاسیان نام برده شده است و این امر
نشان می دهد که پیشینه مدنیت شهر همدان حداقل به هزاره سوم قبل از میلاد باز می گردد.
ثروت و نعمات طبیعی ناشی از فعالیت های اقتصادی و کشاورزی اقوام ساکن در منطقه غرب ایران از جمله اقوام مستقر در پیرامون رشته  کوه الوند که ما امروز آن را به عنوان استان همدان می شناسیم،چنان بود که در نیمه دوم هزاره دوم تا اواخر نیمه اول هزاره اول قبل از میلاد برای مدت نزدیک به یک هزارسال،این منطقه به طور متناوب مورد هجوم و چپاول لشگریان دولت آشورکه در این زمان در شمال بین النهرین مستقر بود،قرار داشت.شرح لشگرکشی ها به این منطقه و فتوحات و کسب غنایم،قسمت های قابل توجهی ازمتون سنگ نبشته های به دست آمده ازکاخ های شاهان آشور است.تداوم این حملات،به تدریج به تشکل اقوام و ملل مستقر در منطقه که در این زمان عمده ترین آن ها را اقوام آریایی نژاد مادی تشکیل می داد،منجر شد.تیگلات پیلسر اول (1100ق.م) برای نخستین بار در سنگ نبشته ای از اقوام ماد نام برده است.همچنین انجام حفاری های باستان شناسی در تپه های گودین و سگاوی نزدیک کنگاور و نیز نوشیجان ملایر گوشه هایی از فرهنگ و تمدن اقوام ماد در این زمان را آشکار ساخته است.ازجمله آثار به دست آمده از این مناطق می توان به نخستین نمونه های خط و نگارش و اشکال اولیه سکه و نخستین مظاهر فرهنگ دینی و معماری ایرانی اشاره نمود.
بر اساس آنچه که هرودت مورخ یونانی نگاشته است،مادها در اواخر قرن هشتم ق.م به رهبری “دیاآکو”توانستند به تشکل سیاسی و نظامی دست یافته و نخستین دولت مقتدر فلات ایران را پایه گذاری کنند.
دیاآکو شهر همدان را به پایتختی برگزید وبه دستور او استحکامات عظیمی شامل هفت حصار تودر توکه هریک به رنگی خاص مزین شده بود ساخته شد.دو حصار مرکزی یکی با الواح سیمین و دیگری با الواح زرین پوشانیده شد و کاخ ها و خزاین درون حصار مرکزی برپا گردید.مردم پیرامون این حصارهای هفت گانه منازل خود را برپا داشتند.به نظر اغلب پژوهشگران تاریخ و باستان شناسی،تپه هگمتانه همدان جزیی از بقایای همین استحکامات است.مادها انتقام چندین سده قتل و کشتار وغارت مردم غرب ایران را با فتح آشور پایتخت آشوریان و سرنگون ساختن این دولت گرفتند.
شهر همدان طی 150 سال حکومت مادها، از نعمت و آبادانی فراوان برخوردار وبعد از انقراض آن ها هرچند مرکزیت نخستین را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجه خاص بود.وجود کتیبه های گنج نامه،بقایای ستون های سنگی،کاخ های هخامنشی،جام ها و الواح زرین وسیمین به دست آمده از همدان حاکی از اهمیت این منطقه در دوره هخامنشی است.
در سال 330 ق.م شهر همدان به دست اسکندر مقدونی ویران و به دلیل موقعیت استراتژیک آن، تبدیل به مقر نظامی او گردید.در اواخر دوره سلوکی شهر همدان محل تلاقی و برخورد متعدد آنان با اشکانیان بود تا اینکه در سال 155 ق.م مهرداد اشکانی این شهر را تصرف کرد.از دوره اشکانی و سلوکی مجسمه شیرسنگی و بقایای یک گورستان در شهر همدان وآثار مختصری از معبد لائودیسه در شهر نهاوند برجای مانده است.همدان یکی از آخرین پایگاه های مقاومت پارتیان در برابر حکومت تازه نفس ساسانی بود.از”آرتاباز”پسر اردوان پنجم که پس از مرگ پدرش در نبرد با سپاهیان اردشیر بابکان رهبری مبارزات را به مدت سه سال تا230 میلادی برعلیه اردشیر ادامه داد،سکه ای یک درهمی در دست است که محل ضرب آن همدان به سال 277 میلادی است.
دردوره ساسانی همدان یکی ازضرابخانه های حکومت بود و سکه های متعددی از این دوره در این شهر کشف شده است.در کتابچه ای به نام “شهرها” که در زمان قباد (500 میلادی)به زبان پهلوی نگاشته شده،بنای همدان به یزدگرد اول نسبت داده شده و این نشان دهندۀ عملیات عمرانی مهمی است که توسط او در همدان صورت گرفته است.
همدان در دوران اسلامی
شهر همدان مقارن با تاخت و تاز اعراب به ایران و فتح آن به دست مسلمانان در سال 645 میلادی چندان اعتبار و اهمیت داشت که اعراب گشودن آن را پس از فتح نهاوند بزرگترین پیروزی خود بر ساسانیان شمرده اند.در منابع تاریخی آمده است که پس از وقوع جنگ نهاوند وغلبه اعراب،حاکم ایرانی شهر همدان با تازیان قرارداد صلح منعقد نمود ولی این معاهده دوامی نیافت و شهر به سال 26 ه.ق برابر با 645 میلادی به دست اعراب افتاد و به تدیج بعضی از طوایف عرب در آن ساکن شدند و از آن میان “بنوسلمه” حکومت شهر را به دست گرفت.
از اواسط قرن سوم حکومت شهر به دست سادات علوی افتاد.آنان به عنوان علویان و سپس با نام علا الدوله های همدان،برای مدت چهار قرن این مقام را به صورت موروثی در اختیار داشتند.بنای ارزشمند گنبد علویان یادگار این دوره است.
در منابع تاریخی دوره اسلامی از این شهر با عنوان “همدان” یاد شده است و آن را کهن ترین شهر جبال دانسته و قدمت آن را به عصر اسطوره ای ایران رسانیده اند.
“ابوعلی کاتب همدانی” مورخ قرن سوم وچهارم ه.ق درباره شهر همدان آورده است:”همدان شهری بزرگ و قدیم بود اما به وقت اسلام از این شهر تنها سپید دژ باقی مانده بود وبعضی خانه ها در حوالی آن و اعراب آن را قصر ابیض می خواندند سپس آن را دیواری ساختند وچهار دروازه و به مدتی نزدیک آن را باطل گردانیده و عمارت درافزودند”. در تاریخ 260 ه.ق این عمارت را نخستین رییس علوی شهر همدان بنا کرده بود.درسال 319 ه.ق،مرداویچ زیاری، بانی “آل بویه” به قهر بسیاری از ساکنان آن را هلاک نمودو شیرسنگی معروف را از دروازه های شهر به خاک افکند.در سال 345 ه.ق شهر همدان بر اثر زلزله خسارت فراوان دید و تشنجات مذهبی نیز در سال 351 ه.ق جان بسیاری از مردم را گرفت.در قرن چهار و پنج کشمکش های فراوانی بین سلسله های حسنویه،دیلمیان وکاکویه در همدان رخ داد.باباطاهر عارف و شاعر وارسته مشهور در این دوره در شهر همدان می زیست.
در سال387 تا412 ه.ق ،”شمس الدوله ابوطاهرشاه”خسرو دیلمی در همدان حکوت می کرد و “ابوعلب سینا” طبیب و دانشمند بزرگ ایرانی منصب وزارت او را داشت.
در اواخر قرن پنجم این شهر پایتخت بوییان جبال بود.ترکمانان غز به سال 420 ه.ق همدان را تاراج کردندو از نیمه همین قرن ترکمانان سلجوقی بر آن چیره گشتند.در سده شش و با تجزیه امپراتوری آن ها،همدان پایتخت سلاجقه عراق عجم شد.
یورش مغولان (618 و621 ه.ق) بسیاری از آبادی ها و شهرهای استان ازجمله همدان را یکسره دستخوش ویرانی ساخت و بسیاری از اهالی آن در دفاع قهرمانانه در مقابل سپاه مغول جان باختند.اندکی بعد شهرکی در حومه شمالی شهر سابق به نام همدان نو شکل گرفت.در دوره ایلخانیان این شهر تا حدودی اهمیت سابق را باز یافت و در زمان وزارت “خواجه رشید الدین فضل اله همدانی” (718 ه.ق) شهر همدان مورد توجه خاص بود.
بایدوخان مغول در سال695 ه.ق در همدان تاج گذاری کرد و در راه ترمیم خرابی ها وآبادانی شهر کوشید.ابنیه مهمی نظیربقعه استرومردخای،مقبره سابق باباطاهر،امامزاده اظهر،هود،حیقوق نبی و…از این دوره به جای مانده است.این رونق و آبادانی دیری نپایید و لشکریان تیمور شهر را تصرف و ویران نمودند.پس از آن همدان برای حدود 300 سال تقریبا به فراموشی سپرده شد؛تا اینکه در دوره صفویه مجددا از نعمت و آبادانی بهره مند گردید.ایجاد کاروانسراها ،مدارس و پل ها در شهر همدان و دیگر نقاط استان از جمله در تویسرکان بیانگر توجه صفویان به آبادانی شهرهاست.ازبناهای مهم دوره صفویه می توان به امامزاده حسین،کاروانسرای تاج آباد، پل کوریجان در روستای کوریجان،پل جهان آباد در فامنین،مدرسه شیخ علیخان زنگنه،پل و کاروانسرای فرسفج در تویسرکان و پل خسروآباد وآب انباراسدآباد اشاره کرد.
پس از انقراض صفویه و بروز هرج و مرج،درسال1136 یا1138 ه.ق شهر همدان به تصرف “احمد پاشا” والی عثمانی درآمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر عساگر عثمانی جز شماری اندک از اهالی باقی نماند.شش سال بعد نادر شاه توانست شهر را از مهاجمین باز پس گیرد ولی در پاییز1144 ه.ق مجددا عثمانیان برآن تسلط یافتند.در نهایت در سال 1145 ه.ق به موجب پیمان نامه ای میان ایران و عثمانی،شهر همدان به طور قطع به ایران واگذار شد.
در دوره زندیه همدان در دست امیران آن خاندان بود و در سال 1193 ه.ق “علی مرادخان” نوه خواهری کریمخان زند بعد از مرگ وی دم از استقلال زد و همدان را به عنوان پایتخت خود برگزید.او به نام خود سکه ضرب کردو بر روی آن از همدان با عنوان “بلده طیبه” یاد کرد.در سال1205 ه.ق “آقا محمدخان” قاجار همدان را تصرف و قتل عام کرد و برج و باروی آن را ویران ساخت.در طول حکومت قاجاریان موقعیت شهر همدان به تدریج تثبیت شد.
بازسازی و احداث بازار و مسجد جامع همدان،تویسرکان و ملایر از یادگارهای این دوره است.
در جنگ جهانی اول نیز شهر همدان وآبادی ها و شهرهای دیگر استان به تناوب به اشغال قوای روس،عثمانی و انگلیس درآمد و شهرهمدان ستاد سپاهیان آن ها بود.همدان در همین زمان قحطی سختی را از سر گذرانید.”جکسن”انگلیسی که در سال 1281 ش (1903م) ازهمدان دیدار کرد،می نویسد شهر از نظر امور اداری به چهار ناحیه و یا محله تقسیم می شود و هر یک دارای کدخدایی جداگانه است.این کدخدا در برابر حاکم مسئول است و شغل او عملاً موروثی است.وی می افزاید که بیش از 500 دکان پرمشتری در بازار همدان دیده می شود و در کناربازار بیش از 50 کاروانسرا قرار دارد که در تهیه اشیا و ادوات مورد مورد لزوم گروه بی شمار بازرگانان و زوار که از این شهر می گذرند،در جنب و جوش اندو کارشان سخت پر رونق است.او می افزاید شصت گرمابه عمومی پرمشتری در این شهر مشغول به کار است.